ОИВ билан яшаётган одамларга муносабат, бу нима, нима бўлган ва бўлади?

Ҳозиргача жамиятда бу касалликка нисбатан стигма ва дискриминация тўлиқ бартараф этилмаган. Айни пайтда, Ishonch va Hayot республика нодавлат нотижорат ташкилоти раиси Сергей Учаевнинг фикрича, ОИВ эпидемиясининг олдини олиш учун жамиятда ушбу касаллик ва ундан азият чекаётган одамларга муносабатни ўзгартириш зарур.

Сергейнинг ўзи очиқ ОИВ ташхисига эга. У 23 йил олдин бу касалликка чалинган ва кейин ҳаётимтугади деган қарорга келган. Аммо бугун у ушбу касаллик билан яшаш, фаол ҳаёт кечириш, оила қуриш ва ҳоказоларга мисолидир.

– 27 ёшимда ОИВ инфекциясига чалиндим. Афсуски, ўтмишда гиёҳванд моддаларни истеъмол қилган ҳолларим бўлганди ва эҳтимол, инфекция игна орқали ўтган. Менга 2000 йилда ташхис қўйилган. Ундан олдин гиёҳвандлик туфайлитиббий муассасага мурожаат қилганим ва у ерда мендан ОИВга тест олишди. Кейин маҳаллий шифокор таҳлил қилиш учун қон олишга яна бир неча бор олдимга келди, лекин сабабини айтишдан қўрқарди. Охир-оқибат, менга шаҳардаги ОИТСга қарши кураш марказига йўлланма берилди, у ерда рўйхатдан ўтишдан олдин жуда муҳим маслаҳат олдим, ўшанда бош шифокор: “Мен адвокатингизман, шу билан бирга прокурорингизҳамман. Ёдда тутинг, Сергей, энди сиз ОИВ инфекцияси тарқатсангиз, Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 113-моддаси бўйича жиноий жавобгарликка тортиласиз”, деди.

Албатта, бундай вазиятга дуч келган барча одамлар каби, менда ҳам ташхисни қабул қилиш, яшаш, барчасини англаш даври бўлган, бу олти ой давом этган. Биринчи дақиқада ҳаётимга нуқта қўйдим, унга қизиқишим йўқолди. Аммо орадан бироз вақт ўтди ва ҳаммаси яхшилиги ва мен тирик эканимни кўрдим. ОИТС марказига боришим, муаммонинг моҳиятини биладиган шифокор билан гаплашишим керак, деган қарорга келдим. Ўша пайтда ОИТС марказида инфекцион шифокор Маргарита Ивановна Давидян ишларди (афсуски, у энди йўқ), у барча ОИВ билан касалланган одамларни бир кўришдан биларди (ўша пайтда республикада 500 га яқин бемор бор эди). Бизга онадек эди ва ҳаммага инсоний муносабат қиларди, у билан мулоқот қилиш, муаммоларни баҳам кўриш мумкин эди. Унинг шарофати билан кўпчилик ҳаётини сақлаб қолди. Шунингдек, ўша пайтда Республика ОИТСга қарши кураш маркази негизида гиёҳванд моддаларнинг зарарини камайтириш дастури ўз ишини бошлади, у ерда ташкил этилгач, бир гуруҳ йигитлар мен каби ёрдам сўраб, ҳар олти ойда бир марта ОИТСга қарши кураш марказида даволанар эдилар. Бу ерда гиёҳванд моддаларни истеъмол қилувчилар билан ишлаш бўйича траст идораси очилди ва мени у ерга тенг ҳуқуқли маслаҳатчи, кўнгилли сифатида таклиф қилишди.

Ўша пайтда антиретровирус терапияси (АРТ) йўқ ва умуман олганда, бу касаллик ҳақида маълумотлар кам, интернет у қадар ривожланмаган эди. Ўйлайманки, бу ОИТСга қарши кураш маркази билан фаол ҳамкорлик қилишимга, сўнгра ННТ тузиш ташаббусигаа туртки бўлди. Фақаткасалликка чалинганим, маълумотларнинг камлиги мени хафа қиларди. Агар ўзимни қандай ҳимоя қилиш ҳақида маълумот кўп бўлганида, эҳтимол бу хасталик ҳаётимда содир бўлмаган бўларди. Шу боис бошқалар билан содир бўлишининг олдини олишни хоҳлардим, улар тўғри маълумотга эга бўлиши ва ўзини ҳимоя қилиш имкониятига эга бўлишларига уринардим. Ниҳоят, биз 2000йилларда бошланган ОИВ профилактикаси дастурлари бугун ижобий натижа кўрсатгани ва асосий гуруҳлар орасида инфекция тўхтатилганини кўрамиз. Шундай қилиб, бугунги кунда вазият жуда ўзгарди.

– Сергей, мақомингизни дарҳол очдингизми?

– Ҳа, кўнгилли бўлишим биланоқ, ўз мақомимни дарҳол ошкор қилдим, чунки ўша пайтда нафақат жамиятда, балки бу хасталикни жамиятида ҳам қоралаш ҳукм сураётганига қарамай, ниманидир яширишдан маъно йўқ деб ўйлагандим. ОИВ мақомига эга бўлган беморларга кўпинча жарроҳлик аралашуви ёки айрим ихтисослаштирилган тиббиёт муассасаларига ётқизилиши рад этилган. Аммо мен учинчи шахсда бирон бир шахс ҳақида гапирадиган бўлсак ва кўпинча профессионал ҳамжамият бу одамнинг қандай кўринишини билмаса, бу билан қандай курашиш мумкин, деб ўйладим. Дарҳақиқат, олдинги ахборот кампаниялари, нашрлар, бош суяги, чалкашган суяклар тасвирланган суратлар, ОИВнинг “ХХ аср вабоси” номи ва бошқа даҳшатли ҳикоялар туфайли ОИВ билан касалланган одамлар, бу касаллик ҳақида жуда нотўғри фикр пайдо бўлганди. Тингловчилар олдида эса, соғлом кўринишдаги одам пайдо бўлади, маърузалар ўқийди ва мутахассисларга нимадир айтади, бу бутунлай бошқача таъсир қилади.

Албатта, тиббий муассасага маъруза ўқиш учун келганимизда, маърузамиздан олдин муҳокамадакимдир ОИВ билан касалланган барча одамларни жамиятдан ажратишни таклиф қилган эди. Ва кейин, маърузадан сўнг, улар менинг ОИВ га чалинганимни билишди. Бу мутахассисларнинг ўзларига бизга бўлган муносабатини қайта кўриб чиқишга ёрдам берди, бу менга жамият идрокининг бутун манзарасини кўриш ва уни ўзгартиришга ёрдам берди. Шуни айтаманки, мақомнинг очилиши менга қариндошлар ва дўстлар билан мулоқот қилишда ёрдам берди. Ҳеч нарсани яширишни хоҳламадим, чунки қариндошлардан қандайдир сир бўлса, ўзимни ноқулай ҳис қиламан. Овоз бериш мен учун муҳим эди, одамларнинг муносабати эмас. Албатта, мен у ёки бу одам билан кейинги муносабатларга эътибор бердим. Кимдир узоқлашди, кимдир аксинча, яқинлашди. Қариндошлар, албатта, ҳамма нарсани одатдагидек қабул қилишди, улар мени ҳар томонлама қўллаб-қувватладилар.

2008 йилда АРВТни қабул қила бошладим, ўша пайтда менда иммунитет жуда паст, кескин вазн йўқотиш, тез-тез шамоллаш бор эди. Менда сил касали бўлган даврлар ҳам бўлди. Аммо терапияни бошлаш учун менга узоқ вақт керак бўлди, чунки ҳали унга тайёр эмасдим, чунки АРВТни қабул қилиш маълум бир режим, турмуш тарзим, соғлиғимга муносабатни талаб қиларди. Аммо ҳаётингизни сақлаб қолиш учун бошқа йўл йўқлигини тушуниш вақти келганди. Бугун менда аниқланмайдиган вирусли юк бор, яъни мен инфекция манбаи эмасман, фаол ҳаёт тарзини олиб бораман, спорт билан шуғулланаман, ижтимоий иш билан шуғулланаман, оилам бор, хотиним, айтганча, ОИВ билан касалланган, шунингдек, очиқ мақомга эга бўлган, бизнинг ташкилотимиз ишида ҳам иштирок этади, аёллар лойиҳаларида фаол ишлайди. 16 ёшли ўғлимиз бор.

– Кўп йиллар давомида “Ишонч ва ҳаёт” нодавлат ташкилотига раҳбарлик қилдингиз. Ташкилотингиз қандай пайдо бўлди?

– Менимча, бунга шошилинч эҳтиёж бор эди. Айтганимдек, ўша йилларда ОИВ ҳақида маълумот жуда кам, бундан ташқари, бу касалликка дуч келганларга ёрдам берадиган ташкилотлар оз эди. Ана ўшанда аҳолининг асосий қатламлари орасида ОИВ юқишининг олдини олиш бўйича дастурлар бошланди ва уларни амалга ошириш жараёнида ОИВ билан яшаётган шахсларни аниқлашга киришилди. Ўшанда бизнинг ташкилотимиз ташаббускор гуруҳ томонидан ташкил этилган бўлиб, улар орасида мен ҳам бор эдим ва UNAIDS (БМТнинг ОИВ/ОИТС бўйича қўшма дастури) кўмагида рўйхатдан ўтганмиз, Соғлиқни сақлаш вазирлиги ва Республика ОИТС маркази томонидан қўллаб-қувватланганмиз. Бундай ташкилот ҳам зарур эди, чунки ичкаридан муаммо (бу ҳолда, ОИВ муаммоси) ни фақат ушбу гуруҳлар вакилларининг ўзлари билан мулоқот қилиш орқали билиш мумкин. Шунингдек, мамлакатимиз 2003 йилдан буён амалга ошириб келаётган ОИВ/ОИТС, сил ва безгак бўйича Глобал жамғарма лойиҳасининг талабларидан бири бўлиб, ҳозиргача Фонд кўмагида ушбу касалликлардан жабрланган жамиятлар вакилларини жалб этиш эди. Айнан шу туфайли бизнинг ташаббус гуруҳимиз шакллана бошлади.

– Асосий фаолиятингиз нима?

– Бизнинг нодавлат ташкилотимиз ОИВ билан касалланган одамлар ва уларнинг яқинларини бирлаштирган ташкилотдир. У 2003 йил декабрьойида рўйхатга олинган ва шундан бери биз ОИВ билан яшаётган одамларни қўллаб-қувватлаш бўйича турли дастурларни амалга ошириб келамиз- булар ташхисни қабул қилиш, ОИВ билан яшаш, АРТни қабул қилиш, рўйхатга олиш, даволанишга риоя қилиш, ўз соғлиғига эътибор, ижтимоий реабилитация ва жамиятга интеграция бўйича маслаҳатлар. Фаолиятимиз ОИВ инфекциясини юқтириш хавфи юқори бўлган асосий популяцияларга қаратилган бўлиб, улар орасида тезкор тестлар ўтказамиз. Ташкилотимиз фаолияти давомида 20 дан ортиқ йирик лойиҳалар амалга оширилди. Фақат бугун кунда 6 та лойиҳани амалга оширяпмиз. Бу Аёллар ва ўсмирлар бўйича глобал жамғарманинг лойиҳаси бўлиб, USAID кўмагида сўлак орқали тезкор тестлардан фойдаланган ҳолда асосий популяциялар ўртасида тезкор тест ўтказиш лойиҳаси бўлиб, "ОИВ/ОИТС ва инсон ҳуқуқлари" лойиҳаси амалга оширилмоқда. Шунингдек, ОИВ ва аҳолининг асосий қатламлари ҳуқуқларининг бузилишини ҳужжатлаштириш лойиҳасини амалга оширамиз. Шу боис, фаолиятимиз жуда кенг кўламли, деб айта оламан.

Фаолиятимизни шаҳар ОИТСга қарши кураш маркази негизида олиб борамиз, у ерда маслаҳатчиларимиз бор. Ташкилотимиз офисида ОИВга қарши ёпиқ ўз-ўзига ёрдам гуруҳлари ташкил этилган. Бу ерда одамлар тўпланиши, тажрибалари, муаммолари билан бўлишиши мумкин. Бундай гуруҳларга келган одам, ёлғиз эмаслигини тушунади, ўз муаммоларини очиқчасига баҳам кўради. Бизда психологик ва терапевтик ёрдам кўрсатадиган психиатр, нарколог бор. Беморлар билан тўғридан-тўғри мулоқотда бўладиган ижтимоий ишчилар ва тенгдош маслаҳатчиларни ўқитамиз. Бу яхшироқ мулоқотни ўрнатишга ёрдам беради, чегараларни олиб ташлайди ва бизга ҳам, шифокорларга ҳам беморлар билан мулоқот қилишда ёрдам беради. Ва, албатта, жамиятимиз вакиллари ҳукумат даражасида, маҳаллий даражада, туман миқёсида қарор қабул қилувчилар билан мулоқотда бўлади, токи ҳукумат вакиллари муаммонинг моҳиятини тушунсин, бу касалликни иблисдек кўрсатибқўймаслик учун. Биз ташаббус ва қонунчилик ташаббусларини кўрсатишга ҳаракат қиламиз. Умуман олганда, таъкидлаш керакки, агар бугунги кунда ОИВ инфекциясини ҳисобга оладиган бўлсак, унда атиги 20–30 % соғлиқ муаммоси, қолган ҳамма нарса ижтимоий таркибий қисм, яъни ОИВ билан касалланган одамларга кўп нарса керак эмас.

– Бугунги кунда стратегик ҳамкорларингиз кимлар?

– Соғлиқни сақлаш вазирлиги, Республика ва шаҳар ОИТСга қарши кураш маркази, шаҳар ва туман соғлиқни сақлаш бошқармалари, Республика санитария-эпидемиология назорати ва аҳоли саломатлигини муҳофаза қилиш хизмати, Тошкент шаҳар фтизиатрия ва пульмонология маркази, чунки сил касаллиги ОИВ инфекцияси билан бирга келадиган касалликлардан бири ҳисобланади. Шу сабабли, сил касаллигининг олдини олиш дастурларини давом эттириш биз учун жуда муҳимдир. Вилоят соғлиқни сақлаш бошқармаларига боришни режалаштирганмиз. Бизнинг халқаро ҳамкорларимиз ҳам бор – булар UNICEF (Бирлашган миллатлар ташкилотининг Болалар жамғармаси), UNAIDS (Бирлашган миллатлар ташкилотининг ОИВ/ОИТС бўйича қўшма дастури), яъни биз БМТнинг барча йирик агентликлари, шунингдек, ЖССТ, Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Тараққиёт Дастури,БМТТД, ОИВ/ОИТС ва юқумли касалликларнинг олдини олиш ва назорат қилиш нотижорат фонди “Шарқ-Ғарб ОИТС фонди”, UNDP ва бошқалар билан ҳамкорлик қиламиз.

– Яқинда ННТингиз республика ташкилоти мақомини олди. Ишингизда ушбу мақом пайдо бўлиши билан нима ўзгаради?

– Дарҳақиқат, жорий йилнинг 24 октябрида ташкилотимиз республика ташкилоти мақомини олди ва бу, албатта, имкониятларимизни кенгайтиради. Ташкилотимиз фаолияти давомида кўплаб ишланмаларни тўпладик, лойиҳа ва дастурларни амалга оширдик, Тошкент шаҳри даражасида синовдан ўтган турли кўрсатмалар ва методикаларни ишлаб чиқдик. Ташкилотнинг республика мақоми бизга ушбу дастурларни бутун мамлакат бўйлаб амалга ошириш имконини беради, чунки ОИВга қарши бундай ёрдам минтақаларда ҳам зарур. Бизнинг филиалларимиз Тошкентдан ташқари учта шаҳар – Наманган, Навоий ва Фарғонада ҳам бор. Самарқанд шаҳрида ҳам филиал очиш ишлари олиб борилмоқда. Келажакда, албатта, аҳолини фаоллаштириш, ОИВ инфекциясига чалинганларга ёрдам бериш ишларини кучайтириш мақсадида мамлакатимизнинг барча ҳудудларида филиаллар очмоқчимиз, чунки бунга ҳали ҳам эҳтиёж бор. Янги мақом бизга халқаро ва экспертлар ҳамжамиятининг эътиборини жалб қилиш учун кўпроқ имкониятлар беради.

– Фаолиятингиз йўналишларидан бири ОИВ ҳақида жамоатчиликни хабардор қилиш, шунда улар ушбу касаллик ҳақида тўғри тасаввурга эга бўлади ва ҳеч қандай стигма ҳамда камситиш йўқ. Айтинг-чи, йиллар давомида бу ҳолат ўзгарганми?

– Албатта. Бу фақат бизнинг хизматимиз, демоқчи эмасман. Бу кўпчиликнинг хизмати. Ва менимча, вазият ўзгарди ва бугунги кунда ҳеч бўлмаганда бирорта тиббиёт муассасаси беморларимизни қабул қилишдан бош тортмайди ва бу жуда муҳим. Касбий жамиятда вазият аниқ ўзгарди, ОИВ билан касалланган одамларга муносабат ўзгарди. Умуман олганда, жамиятдаги реакция адекват бўлди. Албатта, баъзида оммавий ахборот воситаларида ҳали ҳам бу касалликни жинга айлантирадиганмақолалар чиқиб туради. Менимча, бу журналистларнинг тажрибасизлиги ва нашрга қизиқиш уйғотиш истаги билан боғлиқ. Лекин бу борада ҳам ишлашга ҳаракат қиламиз, журналистлар учун тренинглар ўтказамиз, чунки тўғри ва малакали маълумот берилишинихоҳлаймиз, зеро жамиятнинг фикри шунга боғлиқ.

– Аммо жамоатчиликнинг муносабати ҳали ҳам ОИВни даволашга тўсқинлик қиладими?

– Бу ерда даволаниш эмас, балки олдини олиш нима деб айтиш тўғрироқ бўларди, чунки одамларда бу касаллик ҳақида тўғри маълумот йўқ. Бугунги кунда ЖССТ ОИВ инфекциясини сурункали касаллик деб таснифлайди. Ҳа, бу касаллик даволанмайди, аммо яхши назорат қилинади.

Агар ОИВ билан касалланган одам ўз соғлиғини кузатса, АРВТни қабул қилса, унинг ҳаёт сифати яхшиланади, агар у мувофиқлик бўлса (шериги ОИВ-салбий, иккинчиси эса ОИВ-мусбат), шериги учун хавфсиз экани илмий асосланган ва бир қатор тадқиқотлар билан исботланган. АРТни эрта бошлаш вирус юкини бостиришга ёрдам беради ва ОИВ билан яшайдиган одамларнинг иммунитетини сақлайди. Аммо жамиятнинг муносабати туфайли одамлар ўзи ОИВ тестини топшириш, бу ҳақда очиқ гапиришга ҳар доим ҳам тайёр эмаслар, чунки бошқалар дарҳол вазиятни нотўғри тушунади ва биринчи реакция одатда қоралаш бўлади. Яъни, бу касалликнинг демонизацияси стигма, дискриминацияга олиб келади. Ва жамиятнинг бундай муносабати туфайли биз кўпинча кеч даволанишга дуч келамиз, агар одам ОИВ инфекцияси борлигини билмаса, ОИТС билан боғлиқ касалликларни ривожлантиради ва терминал (оғир) босқичда тиббий муассасага боради. Шифокорлар уни клиникадан клиникага ҳайдашади, унга нима бўлаётганини тушунмайдилар, ОИВга текширилмагунча аниқ ташхис қўйишмайди.

Шундай экан, ОИВ эпидемиясининг олдини олиш учун жамиятнинг муносабатини ўзгартиришимиз, одамлар ОИВга тест топширса, бу нормал хатти-ҳаракат, ўз соғлиғига нисбатан тўғри муносабат эканлигини тушуниши керак. Шундай экан, аҳоли билан ОИВга тестдан ўтказиш, ОИВ инфекциясига нисбатан бағрикенг муносабатда бўлиш масалалари бўйича аниқ иш олиб бориш ҳали ҳам зарур, одамлар инсон ОИВ билан касалланган бўлса, бу унинг нотўғри ҳаёт тарзини олиб борганлигини англатмаслигини тушуниши керак. ва бу ҳар биримиз билан содир бўлиши мумкин. Ва ОИВ билан яшаётган одамларнинг ҳақиқий ҳикоялари бунинг ёрқин тасдиғидир.

– Шу ерда бир савол туғилади – бугунги кунда кўп одамлар ОИВ билан ва ОИТС билан касалланган беморлар тушунчасини чалкаштириб юборишади ва уларни бир хил деб ўйлашади?

– ОИВ инфекцияси – бу инсон иммунитет танқислиги вируси, яъни ташқи ва ички, одатда соғлом одам организмида ОИВ инфекцияси бўлиб, вақт ўтиши билан ривожланиши мумкин. Аммо бугунги кунда даволашнинг янги усуллари – АРТ ОИВ инфекциясининг ривожланишини блокировка қилишга ёрдам беради. Агар одам АРТни қабул қилмаса, у ҳолда иммунитет пасаяди ва ОИТС босқичи шаклланади – бу аллақачон орттирилган иммунитет танқислиги синдроми, яъни оддий қилиб айтганда, иммунитетнинг пасайиши фонида одамда бошқа касалликлар – юқумли ва юқумли касалликлар ривожлана бошлайди. юқумли бўлмаган. Ёки, агар у аллақачон сурункали касалликларга эга бўлса, у ҳолда улар иммунитет танқислиги фонида ривожланади, яъни бундай одамнинг танаси оддий одамнинг танаси осонликча бардош бера оладиган инфекцияларга қарши тура олмайди. Шунинг учун ОИВ билан касалланган одам ва ОИТС билан касалланган бемор тушунчалари ўртасида тенглик белгиси қўйилса, бу мутлақо нотўғри. Бугунги кунда АРВТни қабул қилган ОИВ билан касалланган одамлар фаол, қониқарли ҳаёт кечирадилар, оилалар яратадилар, яъни улар барча оддий одамлар каби яшайдилар.

– Бугунги кунда мамлакатда ОИВ билан боғлиқ умумий вазият қандай? Йиллар давомида нима ўзгарди?

– Бугунги кунга қадар Ўзбекистонда Соғлиқни сақлаш вазирлиги маълумотларига кўра, 2022 йил 1январ ҳолатида ОИВ инфекцияси билан рўйхатга олинганлар сони 45 минг нафарни ташкил этмоқда. Шу билан бирга, ўтган йили рўйхатга олинган беморларнинг 74,3 фоизи жинсий алоқа орқали юқтирганликда гумон қилинмоқда. Яна шуни айтмоқчиманки, ОИВга чалинганларнинг 50 %дан ортиғи давлат ҳисобидан АРТВни олади, дастлаб бу даволаш дастурлари Глобал жамғарма томонидан қўллаб-қувватланган. Шу билан бирга, шуни таъкидлаш керакки, АРВТ йиллар давомида ўзгаради ва агар илгари одам кунига бир нечта таблеткаларни ичиши керак бўлса, бугунги кунда АРВТ битта доридан иборат бўлиши мумкин. Яъни, фан бир жойда турмайди ва бу дорилар доимо такомиллаштирилмоқда. Улар қулайроқ бўлади, камроқ ён таъсирга олиб келади.

Юқтиришнинг вертикал йўли (онадан болага) республикамизда деярли минимал даражага – 2%дан кўп бўлмаган ва бу аёл шифокорга кеч мурожаат қилганда содир бўлади. Агар ОИВ билан касалланган аёл ўз соғлиғига ғамхўрлик қилса, антенатал клиникада ўз вақтида рўйхатга олинса, АРВТни қабул қилса ва шифокорнинг барча тавсияларига амал қилса, у ҳолда ОИВнинг онадан болага юқиши нолга камаяди. Қонунчилик базаси ўзгараётгани, фақат кейинги йилларда бир қанча муҳим қонун ҳужжатлари қабул қилингани ҳам қувонарли. Бу Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 25 февралдаги “Ўзбекистон Республикасида одамнинг иммунитет танқислиги вируси келтириб чиқарадиган касалликнинг тарқалишига қарши курашиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги фармони, Вазирлар Маҳкамасининг 2022 йил 21 февралдаги “Ўзбекистон Республикасида ёшлар фаоллиги билан ўтказиладиган одамнинг иммунитет танқислиги вируси инфекцияси тарқалишига қарши курашиш бўйича тизимли тарғибот тадбирлари консепсиясини тасдиқлаш тўғрисида”ги қарори шулар жумласидан.

– Жамиятнинг муносабатини қандай ўзгартириш мумкин?

– Жамият билан тизимли ва мунтазам иш олиб бориш зарур. Масалан, бизда бу борада муайян стратегик режалар бор – жамиятдаги стигма индексини баҳолаш, унинг натижаларига кўра ишлашимиз керак бўлган асосий оғриқли нуқталарни кўришимиз мумкин. Шунингдек, қонунчилик билан ишлаш – Жиноят ва Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекслардаги айрим қораловчи моддаларни ўзгартириш, тўлдириш ёки чиқариб ташлаш керак. Ва, албатта, оммавий ахборот воситалари ва асосий вазирлик ва идоралар билан фаол иш олиб бориш керак. Яъни, комплекс ёндашув зарур. Жамият ОИВ билан касалланган одамларни тўғри қабул қилишни ўргансагина, уларнинг кўпчилиги ўзлари ва яқинлари учун қўрқмасдан очиқ юз билан яшаши мумкин бўлади.